Rok 1990, jego znaczenie i obecność w naszej pamięci
Rok 1990 był punktem zwrotnym w przezwyciężaniu dziedzictwa komunistycznego i kształtowaniu demokracji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. W większości z nich przyniósł on pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne, prezydenckie i samorządowe.
W 1990 roku nastąpiło zjednoczenie obu państw niemieckich. Dla krajów bałtyckich, takich jak np. Litwa, która jako pierwsza w tym regionie ogłosiła swoją niepodległość po 50. latach podległości wobec władzy sowieckiej - był to początek nowej ery.
W roku 1990 rodziła się Europa, jaką znamy dziś.
Od historycznego przełomu, kiedy to wraz z upadkiem komunizmu rozpoczęły się przemiany demokratyczne i wolnorynkowe, upłynęło nieco ponad 30 lat. Nadal jednak wiemy – jako społeczeństwo – o tych wydarzeniach nieproporcjonalnie mało. Z perspektywy historyka jest to zbyt krótki dystans czasowy, aby rozpocząć poważniejsze badania, z kolei politolodzy gotowi są raczej powiedzieć, że to zbyt odległa przeszłość i dlatego powinna być domeną… historyków. W promowaniu wiedzy na temat tamtego okresu niesprzyjający okazuje się także układ programu nauczania historii w szkole średniej. Wydarzenia z ostatniej dekady XX wieku umieszcza on na samym końcu cyklu edukacji historycznej. Wskutek czego, najczęściej, nauczyciele nie zdążą przerobić tego materiału przed końcem ostatniej klasy.
Konsekwencje tych sytuacji (bo są to różne, niezależnie od siebie zjawiska) są takie, że w dorosłe życie wchodzi obecnie kolejne pokolenie osób, które nie mają – bo z racji wieku mieć nie mogły – osobistego, biograficznego, doświadczenia czasu przełomu, ani też nie nabyły choćby szkolnej, podręcznikowej wiedzy na ten temat.
Warto zadbać o przywrócenie pamięci – jak i dostarczenie wiedzy – o tym ważnym okresie.
Cele projektu
Celem projektu „1990 / Year One” jest:
- zrozumienie i przybliżenie wiedzy na temat zmian, jakie zaszły w (i od) 1990 roku w trzech sąsiadujących ze sobą krajach (tworzących specyficzny region przygraniczny): Niemczech, Polsce i Czechosłowacji, oraz na Litwie jako pars pro toto krajów bałtyckich,
- podniesienie świadomości na temat przemian politycznych, społecznych i gospodarczych, które były wynikiem przezwyciężenia komunistycznej przeszłości, oraz tego, jak radzono sobie z historycznymi konfliktami i nowymi sporami, które wybuchły w kontekście mniejszości narodowych (którym władze komunistyczne odmawiały praw),
- udostępnienie tej wiedzy wszystkim zainteresowanym, zwłaszcza młodzieży, ze wskazaniem wniosków, jakie my, współcześni Europejczycy, możemy z tej historii wyciągnąć.
Uczestnicy i osoby zaangażowane w przygotowanie projektu
Udział w projekcie wzięła młodzież szkolna, nauczycielki i nauczyciele, historyczki i historycy, ekspertki i eksperci od public history, edukacji historycznej i obywatelskiej oraz świadkinie i świadkowie czasu z Polski, Czech, Niemiec i Litwy.
Partnerzy projektu
Projekt „1990 / Year One. The democratic transformation in former Eastern Bloc countries” jest międzynarodowym projektem edukacyjnym, realizowanym w Polsce, Czechach, Niemczech i Litwie przez pięć niezależnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego, które na co dzień zajmują się propagowaniem wiedzy o przeszłości oraz edukacją historyczną i obywatelską:
- Fundację „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego (Polska),
- Instytut Pawła Włodkowica (Polska),
- Post Bellum (Czechy),
- Stiftung Adam von Trott, Imshausen e.V. (Niemcy),
- Anykščių švietimo pagalbos tarnyba (Litwa).
Czas i miejsce realizacji projektu
Projekt „1990 / Year One. The democratic transformation in former Eastern Bloc countries” realizowany był od 2 listopada 2020 r. do 31 grudnia 2022 r. w Polsce, Czechach, Niemczech i Litwie w ramach programu Europa dla Obywateli (komponent: Pamięć o przeszłości Europy).
W ramach projektu zrealizowano pięć wydarzeń
Wydarzenie 1: Spotkanie partnerów projektu oraz warsztaty dla szkół
Udział: W spotkaniu udział wzięło 110 obywateli, z których 101 pochodziło z Polski, 3 z Czech, 3 z Niemiec, 3 z Litwy.
Miejsce/Data: Wydarzenie odbywało się online i trwało od 12/11/2020 do 13/11/2020
Krótki opis: 12 i 13 listopada 2020 r. odbyło się pierwsze spotkanie partnerów projektu. Udział wzięli w nim przedstawicieli Fundacji „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego, Instytutu Pawła Włodkowica (Polska), Stiftung Adam von Trott, Imshausen e.V. (Niemcy), Post Bellum (Czechy)` oraz Anyksciu svietimo pagalbos tarnyba (Litwa).
Podczas spotkania ekspertki i eksperci z zakresu historii oraz public history z Polski, Niemiec, Czech i Litwy, dyskutowali o polityce historycznej oraz działaniach obywatelskich w zakresie kształtowania pamięci zbiorowej, metodologii oraz podziale zadań, które będą wspólnie realizować w ramach projektu.
Równolegle do spotkania partnerów zorganizowane zostały pierwsze warsztaty szkoleniowe dla nauczycielek i nauczycieli oraz uczennic i uczniów z Polski, którzy będą uczestniczyć w projekcie. Podczas ich trwania uczestniczki i uczestnicy zapoznali się z założeniami projektu, jego celami oraz metodologią zbierania relacji ustnych i pracy ze świadkami czasu.
Ze względu na sytuację epidemiczną, oba spotkania odbyły się online.
Wydarzenie 2: Etap dokumentacyjny – zbieranie wywiadów ze świadkami czasu
Udział: W pracach udział wzięło 51 obywateli, z których 15 pochodziło z Polski, 12 z Czech, 12 z Niemiec, 12 z Litwy.
Miejsce/Data: Prace prowadzone były w Polsce, Czechach, Niemczech i Litwie od 01/12/2020 do 30/06/2021
Krótki opis: Ekspertki i eksperci zaangażowani w projekt przeprowadzili łącznie 40 wywiadów ze świadkiniami i świadkami (po 10 wywiadów w każdym z 4 krajów) na temat wydarzeń z okresu przełomu 1990 roku, jakie rozegrały się w ich kraju. Ich relacje zostały udokumentowane, opisane oraz przygotowane w ten sposób, aby mogły zostać wykorzystane podczas warsztatów z młodzieżą – realizowanych jako kolejny etap projektu.
Cześć z relacji świadków została także dołączona do zasobu Memory of Nations (www.memoryofnations.eu) stanowiącego największe społeczne archiwum historii mówionej w Europie.
Wydarzenie 3: Etap edukacyjny – warsztaty z udziałem młodzieży szkolnej oraz nauczycielek i nauczycieli
Udział: W pracach udział wzięło 1592 obywateli, z których 857 pochodziło z Polski, 353 z Czech, 10 z Niemiec, 372 z Litwy.
Miejsce/Data: Prace prowadzone były w Polsce, Czechach, Niemczech i Litwie od 23/03/2021 do 30/12/2022
Krótki opis: Niezwykle ważnym elementem projektu jest przekazywanie i promowanie wiedzy o przemianach roku 1990 wśród młodzieży szkolnej, a następnie zainspirowanie jej do samodzielnego badania historii lokalnej. W pierwszej kolejności zaproszono młodych ludzi do wysłuchania wykładów na temat wybranych elementów historii oraz udziału w warsztatach historycznych, które dostarczały im wiedzy na temat przemian politycznych, społecznych i ekonomicznych. Następnie młodzi ludzie zapoznali się z relacjami świadków, które zostały zebrane podczas wcześniejszego etapu projektu, a później zostali przeszkoleni m.in. w zakresie samodzielnego zbierania informacji o tym jak zmieniło się życie ich rodzin, czy miasto w okresie transformacji. Ich kolejnym zadaniem było zebranie relacji członków ich rodzin i/lub przygotowanie prezentacji (także w formie wideo) na temat zmian, jakie zaszły w ich mieście / najbliższej okolicy na przełomie lat 80 i 90. XX wieku.
Podczas tego etapu przeprowadzone zostały również szkolenia dla nauczycielek i nauczycieli, aby mogli samodzielnie pracować z młodzieżą o tematach podejmowanych przez projekt.
Warto podkreślić, że działania edukacyjne rozpoczęły się w okresie największych restrykcji pandemicznych i pracy zdalnej szkół. Organiczenia w zakresie dostępu do przestrzeni szkolnej towarzyszyły nam przez niemal cały okres trwania projektu (co miało decydujące znaczenie m.in. dla niemieckiego partnera projektu).
Wydarzenie 4: Przygotowanie strony internetowej oraz wystawy historycznej
Udział: W pracach udział wzięło 15 obywateli, z których 9 pochodziło z Polski, 2 z Czech, 2 z Niemiec, 2 z Litwy.
Miejsce/Data: Pracę oraz konsultacje do tego etapu odbywały się zdalnie (online). Trwały od 1/12/2020 do 01/07/2022
Krótki opis: Przygotowano dwa narzędzia służące upowszechnianiu i promowaniu treści historycznych wypracowanych w ramach projektu. Oba są adresowane do nauczycielek i nauczycieli, uczniów szkół średnich oraz wszystkich zainteresowanych historią najnowszą Europy.
Pierwszym z nich jest strona www.year1990.eu. Drugim jest wystawa „1990. Narodziny nowej Europy”. (O obu więcej przeczytać można poniżej, w sekcji „Produkty edukacyjne powstałe w ramach projektu”). Oba narzędzia zostały opracowane przez zespół historyków i ekspertów z zakresu edukacji historycznych oraz były konsultowane w międzynarodowym gronie.
Wydarzenie 5: Dwie debaty podsumowujące projekt
Udział: W spotkaniu udział wzięło 388 obywateli, z których 318 pochodziło z Polski, 68 z Niemiec, 1 z Litwy, 1 z Ukrainy.
Miejsce/Data: Pierwsza debata odbyła się we Wrocławiu, 19/05/2022, druga w Berlinie, 18-19/11/2022
Krótki opis: Pierwszym miejscem, w którym odbyła się debata podsumowująca projekt był Wrocław (19/05/2022). W Kinie Nowe Horyzonty zorganizowany został specjalny pokaz filmu dokumentalnego „Mariupol”, połączony z dyskusją „Długotrwałe konsekwencje rozpadu Związku Radzieckiego”, w której udział wzięli eksperci z Polski, Litwy i Ukrainy.
Na widowni zasiadła młodzież szkolna oraz nauczycielki i nauczyciele, spośród których część zaangażowana była w projekt od jego początku. W wydarzeniu tym udział wzięło łącznie 300 osób.
Drugą debatę podsumowującą projekt zorganizowano w Berlinie (18/11/2022). W Pałacu Schönhausen, podczas konferencji zorganizowanej dla niemieckich i polskich nauczycielek i nauczycieli, odbyła się prezentacja wyników projektu oraz debata na temat niemieckich doświadczeń przemian demokratycznych zapoczątkowanych w 1990 roku.
Następnego dnia, w Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie, zorganizowano warsztaty dla nauczycielek i nauczycieli z Niemiec i Polski, podczas których zaprezentowano materiały edukacyjne oraz wystawę powstałą w ramach projektu.
W obu wydarzeniach w Berlinie udział wzięło łącznie 88 osób.
Było to ostatnie wydarzenie zorganizowane w ramach projektu.
Produkty edukacyjne powstałe w ramach projektu
W ramach projektu powstało szereg narzędzi edukacyjnych, które były wykorzystywane przez partnerów projektu do prowadzenia warsztatów z udziałem młodzieży szkolnej oraz nauczycielek i nauczycieli. Tymi, które zostały udostępnione publicznie są:
Strona internetowe / www.year1990.eu
Strona www.year1990.eu zawiera informacja na temat przebiegu wydarzeń z roku 1990 w 13 krajach Europy Środkowej i Wschodniej, które były zaliczane do tzw. krajów demokracji ludowej, bądź też były republikami radzieckimi, które na przestrzeni lat 1990-91 zyskały niepodległość (Polska, Niemiecka Republika Demokratyczna, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Jugosławia, Albania, Litwa, Łotwa, Estonia, Białoruś, Ukraina).
Na stronie można znaleźć zdjęcia oraz dokumenty archiwalne, prezentujące wydarzenia roku 1990 w danym kraju, jak również materiały dodatkowe, służące jako pomoc edukacyjna.
Strona dostępna jest w języku polskim, niemieckim, czeskim, litewskim i angielskim.
Wystawa edukacyjna „1990. Narodziny nowej Europy”
Wystawa przybliża przemiany roku 1990 w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, na przykładzie historii Polski, NRD, Czechosłowacji i Litwy. Jest to wystawa mobilna, składająca się z 8 plansz. Wystawa dostępna jest w polskiej i angielskiej wersji językowej.
Dotychczas prezentowana była w Krzyżowej (Polska) i Berlinie (Niemcy). Z początkiem roku 2023 prezentowana będzie we Wrocławiu, Warszawie i Szczecinie (Polska).
Scenariusze lekcji / warsztatów
W ramach projektu powstały materiały edukacyjne przeznaczone dla nauczycielek i nauczycieli historii i wiedzy o społeczeństwie oraz wszystkich zainteresowanych historią najnowszą Europy. Zawierają one scenariusze lekcji / warsztatów, przygotowanych z myślą o uczennicach i uczniach szkół ponadpodstawowych, które służą pokazaniu przemian zaszłych w Polsce / Niemczech / Czechosłowacji / Litwie w latach 1989–1991. Materiały zawierają również esej historyczny autorstwa dra Łukasza Kamińskiego, którego celem jest przybliżenie wydarzeń, jakie rozegrały się w Europie Środkowo-Wschodniej w roku 1990.
Materiały o historii Polski, Niemiec i Czechosłowacji, w formie gotowych do druku plików pdf, dostępne są do pobrania ze strony www.year1990.eu. Dostępne są one w języku danego kraju.
Pełnoskalowa agresja rosyjska na Ukrainę i jej wpływ na projekt
Ze względu na trwającą pełnoskalową inwazję wojsk rosyjskich na Ukrainę pewne akcenty historii podejmowane w projekcie musiały ulec zmianie. Dotychczas nacisk kładziony był na pokazaniu, że przemian roku 1990 w perspektywie czasu doprowadziły do niewątpliwego sukcesu, jakim była (trwająca nadal) integracja krajów tzw. demokracji ludowej z Europą Zachodnią i jej strukturami (przede wszystkim z Unią Europejską). Po 24 lutym 2022 r. wydarzenia towarzyszące rozpadowi Bloku Wschodniego pokazywane muszą być jednak z przypomnieniem, że aspiracje proeuropejskie i suwerenne decyzje narodów są kontestowane przez zwolenników myślenia kategoriami stref wpływów i imperializmu rodem z XIX wieku.
Wpłynęło to na tematy podejmowane w trakcie warsztatów. Widać to także po tytule debaty, która odbyła się we Wrocławiu jako podsumowanie projektu – „Długotrwałe konsekwencje rozpadu Związku Radzieckiego”, do udziału w której zaproszono ekspertów z Ukrainy i Litwy. Jest to ważny czynnik, o którym należy wspomnieć w kontekście niniejszego projektu.
Projekt „1990/Year One. The democratic transformation in former Eastern Bloc countries” był realizowany w Polsce, Niemczech Czechach i Litwie, w ramach programu „Europa dla Obywateli – Pamięć o przeszłości Europy” i został dofinansowany ze środków Komisji Europejskiej.
