Mimo że Wspólna Polsko-Niemiecka Komisja Podręcznikowa działa już prawie pół wieku, w treści podręczników szkolnych po obu stronach granicy wciąż występuje asymetria informacji o sąsiednim państwie – jego historii i kulturze pamięci. Stąd też kapitalne znaczenie miało rozpoczęcie w 2008 r. przez Komisję Podręcznikową prac nad tzw. polsko-niemieckim podręcznikiem do nauczania historii w szkołach ponadpodstawowych w Polsce i Niemczech.
Najpierw zbadano podstawy programowe w Polsce i 16 landach niemieckich, ustalając różnice i podobieństwa w treściach nauczania historii na poziomie podstawowym i gimnazjalnym, a następnie przystąpiono do prac. Po wprowadzeniu w życie ostatniej reformy oświatowej w Polsce zdecydowano powstający podręcznik przeznaczyć do użytku w szkołach podstawowych (klasy 5–8). Latem 2020 r. wraz z ukazaniem się ostatniego tomu poświęconego historii najnowszej zakończono prace nad 4-tomową serią podręczników zatytułowaną Europa. Nasza historia – opublikowaną w Polsce przed Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, w Niemczech zaś przez Eduversum GmbH. Wcześniej opublikowano tomy poświęcone okresowi od prehistorii do średniowiecza (t. 1), nowożytności (t. 2) i okresowi od 1815 r. do początków XX wieku (t. 3).
Podręcznik pisany był przez polskich i niemieckich autorów, którzy wielokrotnie wymieniali się fragmentami tekstów i uwagami, które były tłumaczone na oba języki. Co kilka miesięcy, a nawet tygodni odbywały się spotkania zespołów redakcyjnych, które odpowiadały nie tylko za właściwe brzmienie tekstów, ale również za ich opracowanie dydaktyczne. Przyjęto zasadę, że w obu wersjach językowych każda strona ma niemal identyczną treść. W trakcie prac okazało się jednak, że wbrew początkowym założeniom nie da się w wersji niemieckiej uwzględnić wszystkich treści polskiej podstawy programowej. W związku z tym wybrane szczegółowe zagadnienia, które niepotrzebnie obciążałyby niemieckich uczniów (np. rozbicie dzielnicowe), zostały umieszczone w polskim dodatku narodowym do każdego z czterech głównych tomów.
Dzięki podręcznikowi uczniowie mogą poznać historię sąsiada i zrozumieć, co w dziejach ich państwa jest procesem wyjątkowym, a co wpisuje się w szersze trendy europejskie lub chociaż jest podobne do doświadczeń ich sąsiadów. Dlatego tak ważne jest na przykład porównanie w tomie drugim w kolejnych rozdziałach ostatecznego upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1795 r. oraz rozwiązania Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego w 1806 r. oraz przedstawienie różnic w pamięci o Napoleonie. Takie porównania umożliwiają z kolei zrozumienie różnych kultur pamięci w Europie.
Celem podręcznika jest zaprezentowanie historii Europy oraz w miarę możliwości historii powszechnej i na tym tle relacji polsko-niemieckich. Polscy uczniowie dowiedzą się więcej o postrzeganiu ich regionu przez Zachód, niemieccy zaś poznają często do tej pory nieznaną historię Polski i regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Umożliwi to poszerzenie pojęcia „Europa” i stąd też tytuł całej serii: Europa. Nasza historia.
Podstawową zasadą przyjętą przez radę ekspertów jest wieloperspektywiczność – nie tylko polska i niemiecka, ale też ukazująca optykę centrum i peryferii, kolonizatorów i kolonizowanych, kobiet i mężczyzn itd. Po drugie, autorzy zastosowali zasadę kontrowersyjności, czyli zwracają uwagę na różne możliwe spojrzenia i interpretacje wydarzeń i procesów. Zmiana perspektywy, a wraz z tym nauka krytycznego myślenia umożliwią uczniom krytyczne spojrzenie na historię obu państw z szerszej perspektywy aniżeli narodowa oraz zaobserwowanie wzajemnych oddziaływań i kontekstów europejskich.
W podręczniku wprowadzono rubrykę Punkty widzenia, umożliwiającą zestawienie różnych opinii na ten sam wybrany temat – czasem sprzecznych, czasem tylko wskazujących różne aspekty danej kwestii, co umożliwi uczniowi zrozumienie, że w wielu przypadkach nie ma jednej „historycznej prawdy”. Przykładem tego podejścia jest zestawienie wypowiedzi profesorów Andrzeja Ajnenkiela i Włodzimierza Borodzieja na temat tego, czym był „cud nad Wisłą”. Ponadto wprowadzono informacje o wpływach kulturowych między Polską a Niemcami, czy też opisane zostały regiony, które ze względu na trudną przeszłość zarówno dzielą, jak i łączą. Innym ciekawym zabiegiem jest wprowadzenie rubryki Przeszłość w teraźniejszości – pokazującą funkcjonowanie wybranych faktów czy zdarzeń w pamięci zbiorowej. Zresztą właśnie pamięć była jednym z punktów spornych w czasie prac nad podręcznikiem, podobnie jak niektóre aspekty dydaktyczne czy translacyjne.
W Polsce podręcznik czeka na wynik procesu recenzyjnego ostatniego tomu, w Niemczech zaś już został dopuszczony do użytku szkolnego we wszystkich landach poza Bawarią – ze względu na zbyt małą ilość informacji o bawarskiej historii regionalnej. Ostatni tom otrzymał też w 2021 r. w Niemczech prestiżową nagrodę „Podręcznik Roku” w kategorii społeczeństwo, przyznawaną przez Instytut im. Georga Eckerta, Federalna Agencja ds. Edukacji Obywatelskiej oraz Stowarzyszenie Didacta.
Warto również podkreślić, że w ciągu wielu lat prac nad podręcznikiem przeprowadzono około 100 warsztatów dla polskich i niemieckich nauczycieli oraz około 100 prezentacji podręcznika na różnego typu wydarzeniach naukowych i kulturalnych. Jest to więc nieoceniony kapitał już wpływający na szkoły w obu krajach.
Tekst powstał na bazie artykułu: B. Dziewanowski-Stefańczyk, Pojednanie poprzez podręcznik, „Więź”, 4/2020, s. 200-210
_______
Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk – doktor historii, zastępca kierownika Działu Naukowego Europejskiej Sieci Pamięć i Solidarność i współpracownik Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk. Był pracownikiem naukowym Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie oraz sekretarzem naukowym Wspólnej Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej oraz projektu podręcznika polsko-niemieckiego. Zajmuje się m.in. dyplomacją kulturalną, polityką historyczną oraz relacjami polsko-niemieckimi.
