Obrazy, władza i zmagania interpretacyjne w Europie w latach 1945, 1990 i 2025
22 Seminarium Miejsc Pamięci Europy Wschodniej i Zachodniej w Krzyżowej w 2025 r. skupi się na pamięci wizualnej w związku z historycznymi cezurami „80 lat od zakończenia wojny” i „35 lat od upadku państw komunistycznych”.
Konferencja skoncentruje się na pytaniu, w jaki sposób wykorzystanie i odbiór fotografii oraz obrazów kształtowały pamięć o wydarzeniach historycznych w Europie Wschodniej i Zachodniej. Jak były one wykorzystywane przed i po 1990 roku w miejscach pamięci, muzeach, ośrodkach dokumentacji i na wystawach? Jak są wykorzystywane dzisiaj? Celem jest określenie obecnej sytuacji: w jaki sposób historyczna pamięć wizualna wchodzi dziś w interakcję z tymi cezurami? Co zmieniło się wraz z epokowymi rozłamami w wykorzystaniu obrazów i związanych z nimi narracji, które ukształtowały się wokół tematycznych kompleksów „masowych zbrodni”, „obozów”, „reżimów okupacyjnych” i gestów „pojednania”? Jak zmieniło się wykorzystanie obrazów od czasu zwrotu wizualnego w latach dziewięćdziesiątych i jakie konsekwencje ma transformacja cyfrowa, w szczególności wykorzystanie sztucznej inteligencji, dla dzisiejszego wykorzystania zdjęć i obrazów?
Pamięć o II wojnie światowej jest ściśle związana z pamięcią wizualną. Podczas gdy w zachodnich krajach Europy po 1945 roku otworzyła się możliwość nowego demokratycznego początku, państwa Europy Wschodniej znalazły się pod wpływem wspieranych przez Sowietów reżimów okupacyjnych, które ustanowiły nowe autorytarne dyktatury. W niektórych przypadkach doprowadziło to do powstania przeciwstawnych wspomnień.
W okresie zimnej wojny ponowna ocena prawna zbrodni nazistowskich ukształtowała pamięć zbiorową zarówno w Europie Zachodniej, jak i Wschodniej. Obrazy, filmy i fotografie były wykorzystywane jako dowody w postępowaniach sądowych po obu stronach żelaznej kurtyny. Z jednej strony ta forma ponownej oceny doprowadziła do wielu nowych spostrzeżeń na temat masowych zbrodni narodowosocjalistycznych. Z drugiej strony, na debatę prawną nałożyły się odpowiednie interesy polityczne, a materiał zdjęciowy został wykorzystany do celów propagandowych.
Zbrodnie stalinowskie natomiast pozostały w dużej mierze nieprzetworzone aż do lat 90-tych. W przeciwieństwie do zbrodni narodowosocjalistycznych, nie ma prawie żadnego fotograficznego zapisu tych zbrodni. Jako sojusznik zachodnich aliantów, Związek Radziecki nadal jawił się jako zwycięzca w „Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej”. Krytyczne badanie zbrodni stalinizmu było utrudnione.
W tym samym czasie na pierwszy plan wysunęły się gesty pojednania, często sprzeczne z oficjalnymi narracjami, które wielokrotnie rodziły pytania o interpretację historyczną. Od końca lat 70. inicjatywy społeczeństwa obywatelskiego i rosnąca rola współczesnych świadków jako aktorów wniosły znaczący wkład w historyczną ocenę zbrodni nazistowskich i pomogły zróżnicować pamięć.
Dopiero głębokie wstrząsy polityczne lat dziewięćdziesiątych, które oznaczały koniec zimnej wojny, otworzyły dostęp do źródeł historycznych i umożliwiły nowe spojrzenie zarówno na zbrodnie nazistowskie, jak i zbrodnie stalinizmu. Doprowadziło to do intensywnych bitew o interpretację, które koncentrowały się na uznaniu ofiar i pogodzeniu się z konkurującymi kompleksami pamięci. 35 lat po zakończeniu zimnej wojny bitwy o interpretację same w sobie są przedmiotem refleksji historycznej. W erze cyfrowej, w której relacje naocznych świadków kurczą się, a dokumenty analogowe niszczeją, badanie wizualnej historii wojny rasowej i eksterminacyjnej Wehrmachtu oraz Holokaustu, a także radzenie sobie z brakiem materiałów wizualnych w przypadku zbrodni stalinowskich, wydaje się tym bardziej konieczne. Zwłaszcza, że obrazy zbrodni narodowosocjalistycznych są ostatnio wykorzystywane w propagandzie wojennej, a przemoc stalinowska jest trywializowana.
Celem konferencji jest zaoferowanie muzeom i miejscom pamięci w Europie i na całym świecie platformy do dialogu na te tematy, promowanie tworzenia sieci kontaktów i umożliwienie krytycznej refleksji nad kształtowaniem demokratycznych kultur pamięci. Zapraszamy ekspertów i multiplikatorów do wzięcia udziału w dyskusjach i oczekujemy stymulującego i produktywnego dialogu.
WEŹ UDZIAŁ (link do zgłoszeń)
