Komunikat Grupy Kopernika
Polsko-niemiecka Grupa Kopernika spotkała się na czterdziestym pierwszym posiedzeniu, które odbyło się w Opolu w dniach 27-29 kwietnia 2023 roku. Niniejszy raport „Wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego. Etniczne mniejszości i większości jako podmioty polsko niemieckiego sąsiedztwa” podsumowuje wspólne refleksje grupy.
Prof. dr Waldemar Czachur, Warszawa
Prof. dr Peter Oliver Loew, Darmstadt
24.05.2023
Raport XXXIII Grupy Kopernika
Wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego
Etniczne mniejszości i większości jako podmioty polsko-niemieckiego sąsiedztwa
Mniejszości jako siła napędowa zmian i szansa na przyszłość
Od czasu podpisania w 1991 roku Traktatu o dobrym sąsiedztwie polskie i niemieckie społeczeństwo przeszło poważne zmiany,spowodowane procesami modernizacji i europeizacji, imigracją i wyzwaniami ekologicznymi. Dotyczy to również mniejszości niemieckiej w Polsce i Polonii w Niemczech. Tradycyjne modele organizacyjne coraz częściej odchodzą w przeszłość, a kolejne pokolenia sięgają po zróżnicowane i już mniej sformalizowane formy aktywności. Chcą, by dostrzeżono ich nową rolę i działania, jakie podejmują.
Jesteśmy pod wielkim wrażeniem opolskiego Centrum Dokumentacyjno-Wystawienniczego Niemców w Polsce. Pokazuje ono, jak można dzisiaj konstruktywnie wykorzystać kulturowe i historyczne dziedzictwo mniejszości etnicznych. Wystawa stała, którą otwarto w Centrum w 2022 roku, jest odbierana pozytywnie nie tylko przez mniejszość niemiecką w Polsce, ale także przez wszystkich mieszkańców najbliższych okolic i całego regionu. Ekspozycja nie wywołuje konfliktów, lecz pozwala Polakom i Niemcom – większości i mniejszości na wzajemne zbliżenie. Mniejszość dokumentuje w ten sposób drogę, którą przebyła w ostatnich dziesięcioleciach: już nie przedstawia się z jednostronnej perspektywy ofiar, ale jest gotowa do samokrytycznego rozliczenia z własną historią.
Centrum jako miejsce spotkań powstało dzięki lokalnej, obywatelskiej inicjatywie mniejszości niemieckiej, którą udało się zrealizować bez kontrowersji na szczeblu państwowym pomiędzy Polską i Niemcami. Opłaciło się tu zaufanie do społeczeństwa obywatelskiego, co może być przykładem dla podobnych inicjatyw Polonii w Niemczech lub innych projektów mniejszości niemieckiej w Polsce.
Postulujemy, aby Polonia – poza wirtualną platformą "Porta Polonica" – także mogła zaprezentować się w Niemczech poprzez podobne centrum dokumentujące historię Polaków. Obie grupy, Polonia w Niemczech i mniejszość niemiecka w Polsce, są odzwierciedleniem zmian zachodzących w społeczeństwach i nowej normalności w Europie.
Z tego powodu z niepokojem obserwujemy próby politycznego wykorzystania mniejszości niemieckiej w Polsce. Jednocześnie zwracamy uwagę, że Polonia w Niemczech od dłuższego czasu nie otrzymuje wsparcia w takim zakresie, jak to przewidziano w Traktacie o dobrym sąsiedztwie. Przestrzegamy przed politycznym instrumentalizowaniem mniejszości i rozgrywaniem ich przeciwko sobie. W ten sposób przegrywają bowiem wszyscy – mniejszości i społeczeństwa większościowe, a wygrywają tylko ci, którzy dążą do dalszej polaryzacji.
Propozycje: promowanie i wzmacnianie zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego
Polacy w Niemczech i Niemcy w Polsce biorą aktywny udział we współtworzeniu społeczeństwa obywatelskiego. Promowanie i wzmacnianie ich zaangażowania leży we wspólnym polsko niemieckim interesie. Obie grupy wnoszą bowiem istotny wkład w kształtowanie różnorodnej, bliskiej obywatelom Europy.
Zaangażowanie to natrafia jednak na przeszkody natury politycznej i administracyjnej. Dlatego apelujemy nie tylko o zaniechanie dyskryminacji dzieci niemieckiej mniejszości oraz przywrócenie nauczania języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej w wymiarze trzech godzin tygodniowo, ale także o rozszerzenie tej oferty edukacyjnej dla uczniów powyżej klasy 6. Oczekujemy również dalszej poprawy nauczania języka polskiego dzieci z polskim pochodzeniem w ramach niemieckiego systemu szkół publicznych.
Wspieranie i wzmacnianie zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego w ramach współpracy bilateralnej musi być priorytetem polskiej i niemieckiej polityki. Podstawowym warunkiem tego wsparcia powinny być powszechnie dostępne formy finansowania, rozpoznawalne i łatwe do wykorzystania dla potencjalnych beneficjentów. Centralny portal informacyjny, oferujący obszerny i aktualny przegląd dostępnych możliwości finansowania i składania wniosków, jest pierwszym krokiem w tym kierunku.
Oprócz powszechnie znanych stowarzyszeń i organizacji reprezentujących zarówno mniejszości, jak i większościowe społeczeństwo, istotnym elementem zaangażowania obywatelskiego są również inicjatywy obywatelskie i grupy nieformalne. Dlatego niezwykle ważne jest zagwarantowanie im wszystkim równego dostępu do źródeł finansowania. Polsko-niemiecki fundusz obywatelski, analogiczny do ustanowionego w 2020 roku francusko-niemieckiego funduszu obywatelskiego, mógłby zapewnić środki finansowe, umożliwiając pobudzenie nowego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego na rzecz mniejszości i większości. Wybrani przedstawiciele sfinansowanych projektów mogliby utworzyć polsko-niemiecki parlament obywatelski, co zresztą Grupa Kopernika proponowała już w 2021 roku w swoim apelu z okazji 30. rocznicy polsko-niemieckiego Traktatu o dobrym sąsiedztwie.
Proponujemy także ustanowienie polsko-niemieckiej nagrody obywatelskiej dla wolontariuszy zaangażowanych w działalność społeczną, np. pod patronatem prezydenta Polski i prezydenta Republiki Federalnej Niemiec. Przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego potrzebują bowiem forum, które doceni ich zaangażowanie.
Grupa Kopernika jest projektem Niemieckiego Instytutu Spraw Polskich oraz Fundacji "Krzyżowa" dla Porozumienia Europejskiego. Posiedzenie w Opolu odbyło się za pomocą Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej.
