W dniu 17 czerwca 1991 roku podpisany został między Polską a Niemcami "Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy". Obie strony wyraziły w nim przekonanie "o konieczności ostatecznego przezwyciężenia podziału Europy oraz stworzenia sprawiedliwego i trwałego pokojowego ładu europejskiego", a ponadto zobowiązały się do urzeczywistnienia żywionego od dawna przez oba narody pragnienia porozumienia i pojednania.
Traktat o pojednaniu
Traktat wspomina o pojednaniu w sumie osiem razy. Pojednanie zostaje tu powiązane z różnymi aspektami stosunków polsko-niemieckich. Traktat postuluje rozmaite formy współpracy obu narodów w celu wspierania pojednania i zapewnienia jego trwałości, m.in. wspólną odpowiedzialność Niemców i Polaków za pokój w Europie, współpracę regionalną, współpracę w tak różnych dziedzinach jak gospodarka, wymiana kulturalna czy wspieranie kontaktów międzyludzkich między Niemcami i Polakami, w czym szczególną rolę odgrywa wymiana młodzieży.
Co jednak oznacza "pojednanie" w kontekście przezwyciężania konfliktów politycznych? Jest to niezwykle trudne pytanie. Osoby zaangażowane w proces zbliżenia polsko-niemieckiego rzadko podejmowały próby definicji pojęcia pojednania. Zajmowało ich raczej pytanie, co konkretnie można i należy zrobić, aby osiągnąć pojednanie w praktyce. Nie mieli też oni do dyspozycji gotowych rozwiązań, ale musieli powoli odkrywać lub nawet od nowa wypracowywać wiele aspektów pojednania ucząc się przez działanie. Na podstawie ich doświadczeń z perspektywy czasu można uchwycić szczególną dynamikę polsko-niemieckiego pojednania i zawrzeć ją w następujących dziewięciu tezach.
Czym jest pojednanie? Dziewięć tez
1. Pojednanie między zwaśnionymi narodami jest zawsze długim i żmudnym procesem, który bynajmniej nie przebiega liniowo – przeszkody i niepowodzenia są jego częścią w takim samym stopniu, jak postępy we wzajemnym zbliżeniu. Tak też było w przypadku pojednania polsko-niemieckiego.
2. Do trwałego pojednania rzadko wystarczają działania spontaniczne. Od zaangażowanych stron pojednanie wymaga raczej systematycznej refleksji nad podstawami ich własnych działań w danym kontekście politycznym i społecznym. W inicjatywy na rzecz pojednania polsko-niemieckiego angażowało się wielu intelektualistów i publicystów, którzy zastanawiali się nad przyczynami konfliktu polsko-niemieckiego, możliwymi formami pokojowego współżycia obu narodów oraz konkretnymi działaniami w polityce i sferze publicznej oraz rozpowszechniali je w książkach, tekstach publicystycznych lub memorandach.
3. Oprócz refleksji nad aktualną sytuacją, pojednanie zakłada również dobrze ugruntowaną wiedzę o bolesnej przeszłości i o drugiej stronie konfliktu. Dlatego też inicjatywy pojednania w kontekście polsko-niemieckim połączone były z konkretną pracą edukacyjną.
4. Wiedza o tym, co się wydarzyło, oraz wzajemne poznanie się są jednak dopiero warunkami wstępnymi pojednania. Pojednanie bowiem dokonuje się przede wszystkim w osobistym spotkaniu.
5. Na tle różnych języków, doświadczeń i mentalności Niemców i Polaków jedno staje się jasne: pojednanie wymaga tłumaczenia (nie na tylko poziomie języka, ale także w formie mediacji kulturowej), aby zaangażowane strony mogły się zrozumieć, porozumieć i – w idealnym przypadku – wczuć się w sytuację drugiej strony.
6. To wczucie się w sytuację drugiej strony, rozpoznanie jej wrażliwości i potrzeb, prowadzi do konkretnych działań w duchu pojednania. W kontekście polsko-niemieckim można wyróżnić trzy główne rodzaje takich działań: gesty wyrażające wolę pojednania; akty zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę; upamiętnianie wydarzeń, które są uznawane za kamienie milowe pojednania, aby symbolicznie przypieczętować dotychczasowe osiągnięcia na drodze pojednania i potwierdzić je jako zobowiązanie na przyszłość.
7. Inicjatywy pojednania wypływające z motywacji chrześcijańskiej mogą mieć pozytywny wpływ na politykę – tak było również w przypadku zbliżenia polsko-niemieckiego.
8. Jednym z największych wyzwań związanych z pojednaniem jest przekazanie jego aktualności i znaczenia pokoleniom, które nie mają własnych doświadczeń związanych z drugą wojną światową i jej skutkami. Pojednanie nie jest więc stanem, który można osiągnąć raz na zawsze, ale w swoim wymiarze międzypokoleniowym staje się nieustannym zadaniem i odpowiedzialnością na przyszłość.
9. Wreszcie, pojednanie polsko-niemieckie ma znaczenie ogólnoeuropejskie, wykraczające kontekst dwustronnych stosunków polsko-niemieckich. Nie należy zapominać, że obie wojny światowe rozpoczęły się jako konflikty lokalne. Dlatego każde działanie, które przezwycięża lokalne konflikty lub im zapobiega, służy także reszcie Europy. W tym właśnie duchu działa Fundacja „Krzyżowa” na Rzecz Porozumienia Europejskiego, przenosząc doświadczenia pojednania polsko-niemieckiego na inne międzynarodowe konteksty.
Czego uczy nas pojednanie polsko-niemieckie?
Doświadczenie pojednania polsko-niemieckiego pokazuje, że pojednanie opiera się na wielu podmiotach ze strony Kościoła, polityki, społeczeństwa oraz zależy od wielu czynników. To właśnie ta wielowymiarowość daje nadzieję sukcesu pojednania w dłuższej perspektywie czasowej – także w obliczu napięć w stosunkach dwustronnych. Pojednanie polsko-niemieckie wydaje się być trwałe właśnie dlatego, że jest tak różnorodne i dynamiczne.
______
Dr Urszula Pękala, teolożka i historyczka Kościoła, Zastępczyni Kierownika Miejsca Pamięci w Fundacji „Krzyżowa”, przez szereg lat badała pojednanie polsko-niemieckie w jego wymiarze politycznym, religijnym i społecznym. Na wynikach tych badań bazuje niniejszy tekst. Więcej na ten temat np. w: Urszula Pękala, Irene Dingel (red.), Zmagania o pojednanie. Religia i polityka w stosunkach polsko-niemieckich po 1945 roku, tłum. R. Żytyniec, Dom Wydawniczy Elipsa: Warszawa 2020.
